ՀԱՅ ՀԻՆ ՀԱՒԱՏԱԼԻՔՆԵՐԸ
Հայոց պատմութեան հեթանոսական շրջանին մասին պատմական շատ քիչ տուեալներ կան:
Այս կրօնքին հիմքը կը կազմէին Կրակի, Լուսինի, Արեւի պաշտամունքը եւ Լաւի եւ Գէշի սկզբունքը:
Հայաստանի հզօր եւ հիասքանչ բնութիւնը հսկայ ազդեցութիւն ունեցած ըլլալու է կրօնական զգացումներու ծնունդին եւ զարգացման վրայ: Նախնական հայը, բնութեան սարսափելի ուժերուն դէմ անզօր, կը խոնարհի բնական երեւոյթներուն դիմաց եւ կ՛աղօթէ: Արեւը, կրակը, ջուրը, անտառները, կրակ թափող լեռները, ապրող աստուածներ են այս պարզ մարդուն համար: Ան բարի աստուածներով կը մարմնացնէ բնութեան բարի ուժերը՝ Արամազդ, Վահագն, Անահիտ եւ Աստղիկ: Մինչդեռ դեւերը կը մարմնացնեն չար ուժերը՝ մարդոց թշնամիները:
Աստուածներու աստուածը Արամազդն էր, երկինքի եւ երկրի արարիչը, աստուածներու հայրը, պտղաբերութիւն եւ առատութիւն պարգեւողը:
ԱՐԱՄԱԶԴ
ԱՆԱՀԻՏ
Անահիտը Հայաստանի մէջ ամենասիրելի եւ պաշտուած դիցուհին էր: «Մեծ տիկին Անահիտ» կը կոչուէր, բոլոր տեսակ խոհեմութիւններու եւ պարկեշտութիւններու մայրն էր, մարդկանց բարերարը, հայ ժողովորդի պաշտպանը, որուն շնորհիւ միշտ եղեր է, կայ եւ գոյութիւն պիտի ունենայ հայոց աշխարհը:
Երրորդ աստուածը, քերբնական քաչութեան եւ ուժի տէր Վահագնը, , հայոց աշխարհը կը ձերբազատէր չար ուժերէն եւ կը պայքարէր վիշապներուն դէմ: Ժողովուրդին համար ան Արեւը կը մարմնաւորէր, իսկ դիւցազներգակները իր մասին կ՛երգէին
ՎԱՀԱԳՆԻ ԾՆՈՒՆԴԸ
Երկնէր երկին, երկնէր երկիր,
Երկնէր եւ ծովն ծիրանի,
Երկն ի ծովուն ունէր եւ զկարմրիկն եղեգնիկ.
Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր,
Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր,
Եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ.
Նա հուր հեր ունէր,
(Ապա թէ) Բոց ունէր մորուս,
Եւ աչկունքն էին արեգակունք:
Վահագնի կինն էր Աստղիկ, սիրոյ եւ ջուրի դիցուհին: Անոր տաճարը «Վահագնի սենեակ» կը կոչուէր:
Իսկ Նանէն Արամազդին դուստրն էր: Իր մասին շատ տեղեկութիւններ չկան: Հաւանաբար պատերազմի դիցուհին էր, եւ անոր պաշտամունքը սերտօրէն կ՛առնչուէր Անահիտի պաշտամունքին հետ:
ԱՍՏՂԻԿ
ՆԱՆԷ
Միհրը Արամազդի որդին էր, երկնային լոյսի աստուածը: Գառնիի տաճարը իրեն նուիրուած էր:
Վանատուրը կամ Ամանորը նոր տարուան, ժամանակի եւ եղանակներու աստուածն էր, կը կոչուէր նաեւ Ամենաբեր՝ հողը պտղաբերող:
Տիրը ուսման եւ գիտութեան աստուածն էր, Արամազդի «գրիչը» կամ «քարտուղարը»:
ՄԻՀՐ
ՏԻՐ
Արան բուսականութեան, երկրագործութեան, ցանքի եւ ջուրի աստուածն էր, կեանքի խորհրդանիշը:
Ծովինարը ջուրի, ծովի եւ անձրեւի աստուածուհին էր:
Բախտը հայ աւանդական հաւատքի հոգիներէն մէկն էր որ կ՛որոշէր մարդու ճակատագիրը:
Գրողն ալ հայ աւանդական հաւատքի հոգիներէն մէկն էր որ գրի կ՛առնէրկեանքի ընթացքին մարդու արարքները: Հոգէառն էր, հոգիները առնողը:
հատուաներ թարգմանուած Աւետիս Ահարոնեանի Les anciennes croyances arméniennes էն
աղբիւր : www.grapaharan.org - http://fr.slideshare.net/tereza2000/haykakan-dicaran-44275072 -